NIEDZIELA NIEDZIELA 35/ 2000 - Edycja łódzka
Wzorzec typu architektonicznego
Organy kościoła w Witowie - 2 poł. XVIIIw. Fot. S. Samborski
Dzieje opactwa norbertanów w Witowie niedawno zostały przedstawione na łamach Niedzieli Łódzkiej przez ks. kań. Waldemara Kulbata. Nietrudno zatem po lekturze zatwierdzić, że to miejsce cieszyło się w dawnej Rzeczypospolitej szeroką sławą, stając się obiektem podziwu odwiedzającej go szlachty, możnowładców i królów. Stworzona tu w epoce baroku wykwintna budowla kościelna stała się źródłem inspiracji dla ówczesnych budowniczych, którzy urzeczeni pięknem witowskiego wzorca z różnym skutkiem podejmowali później próby powtórzenia zapamiętanych tu wrażeń artystycznych. Dlatego tym co wyróżnia świątynię witowską i przynosi jej rozgłos jest uznanie jej za wzorzec typu architektonicznego.
Budowę kościoła w Witowie rozpoczął opat Aleksander Pieniążek w 1738 r. Kontynuowali ją opaci: Antoni Kraszewski (1745-1758), Kajetan Ożarowski (1758-1760), Anzelm Baffelt {17GO-1766). Całość wykończona została za opata Eustachego Sucheckiego. który rządy w Witowie objął w 1767 r. On doprowadził do konsekracji kościoła w 1784 r. przez biskupa adrateńskiego Augustyna Koziorowskiego. Patronami świątyni stali się św. Małgorzata Antiocheńska oraz św. Eustachy. Ten drugi tytuł dziś jest już zapomniany, choć świątynia witowską posiada w bocznym ołtarzu obraz tego świętego. Należy sądzić, iż opat Suchecki chcąc pozostawić osobisty akcent we wzniesionym kościele sam podsunął na jego drugiego patrona świętego, którego imię nosił. Do dziś zachował się w kościele nad drzwiami wyjściowymi, a poniżej chóru muzycznego herb tego opata.
W pracach nad powstawaniem kościoła brali udział artyści ze Śląska. Spisy podają wiele nazwisk artystów, którzy budowali i wykańczali tę świątynię. Początek XVIII w. To okres, kiedy śląska architektura barokowa inspirowała ruch budowlany na innych terenach Polski. Szczególnie dało się to zaobserwować po roku 1740, kiedy w obliczu wojennych niepokojów wielu artystów opuszczało Śląsk w poszukiwaniu dogodniejszych warunków pracy. Wielu z nich przybyło do Witowa. O baroku kościoła witowskiego mówi się, że jest on nie tylko późny i śląski, ale że posiada charakter pałacowy. Potwierdzają to zdobienia stiukowe w prezbiterium oraz okna łączące tę część kościoła z zakrystią górną, skarbcem i boczną kaplicą. Próba rekonstrukcji całego dawnego opactwa prowadzi do tych samych wniosków: budowla była monumentalna, dostojna i przypominała pałac. Jednym z charakterystycznych elementów kościoła witowskiego jest zastosowanie w budowli wklęsłej fasady miedzy wieżowej zakończonej wolutowym szczytem nawiązującym jeszcze do architektury rzymskiej ilustrując tym samym typowe dla baroku śląskiego przetworzenie wzorców późnorenesansowych. W koncepcji tej fasady posłużono się wielkim porządkiem, co nadało budowli wyraz większej monumentalności. Innym charakterystycznym elementem jest zewnętrzna forma zakończenia prezbiterium kościoła. Jego naroża zostały zaokrąglone i umieszczono tam okna. Jest wiele budowli sakralnych (i nie tylko), które naśladują wzorzec witowski. Kazimierz Głowacki autor najdokładniejszego opracowania historycznego opactwa w Witowie wymienia 36 budowli w Polsce, które naśladują nasz wzorzec. Podaje również kościoły znajdujące się poza granicami naszego kraju. Są to kościoły lub obiekty pałacowe, które albo w całości przypominają witowski wzorzec albo posiadają w swoim wystroju wybrane jego elementy. Oto wybranych 5 kościołów typu witowskiego:
– kościół parafialny w Lądku (1760-1777) posiadający wykonaną według witowskiego wzorca kompozycję fasady oraz kontur szczytu wolutowego.
– kościół w Głuchowie (1786) w swoim planie nawiązuje do witowskiego, posiada zaokrąglone naroża części prezbiterium. Fasada kościoła przypomina witowską choć zastosowano tu uproszczenie. Nie jest ona wklęsła i półkolista, lecz osiągnięto ją poprzez cofniecie prostej ściany międzywieżowej.
– kościół w Sterdyni (1778-1782) to także świątynia utrzymana w charakterze witowskim.
– kościół w Regnowie (1764) oprócz fasady, w której zastosowano wielki porządek, także jego prostokątny plan nawiązuje do planu witowskiego. Na wieżach posiada motyw otworów zegarowych pod hełmami oraz rokokowe dekoracje wewnętrzne nawiązujące do naszego wzorca.
– kościół w Gidlach (1797) posiada zapożyczenia z witowskiej kompozycji ołtarza głównego oraz prospektu organowego.
Niezależnie od wymienionej grupy świątyń typu witowskiego stawiano budowle, które podobnie do Witowa czerpały elementy bezpośrednio ze Śląska, Niemiec i Czech. Kościoły budowane pod wpływem architektury Witowa są zwykle nieco uproszczone. Głównie dotyczy to wklęsłej fasady, z reguły zastępowanej ściana prostą cofniętą w stosunku do wież bocznych. Uproszczenia takie podyktowane były trudnościami natury technicznej, pozbawiały wspomniane budowle specyficznej cechy - współgrania światła i cieni na elewacji zależnie od pory roku, pory dnia czy też zmieniających się warunków atmosferycznych.
To, co wyróżnia świątynię w Witowie pośród innych kościołów naszej archidiecezji to jej subtelne i przemawiające piękno, które stało się źródłem inspiracji w budowie wielu kościołów i pałaców na ziemiach polskich. Nie można o tym zapomnieć zwłaszcza w kontekście Roku Jubileuszowego, który przecież czerpie z bogactwa przeszłości.
Ks. Krzysztof Nalepa