Opis Łodzi wg
Suplementu Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego
ok. 1903 r.
Łódź, Przedstawić za pomocą ścisłych cyfr zarys rozwoju Łodzi jest rzeczą niemożliwą, bo sama szybkość, bujność i zmienność cechujące objawy życia tego zbiorowiska ludzkiego, zrastającego się powoli i z trudnością w organiczną całość, nie pozwalają skontrolować i ustalić cyfrowo czynników ni rezultatów tego życia. Zarówno cyfry ludności, jak produkcji przemysłowej są nieścisłe i przybliżone tylko. Obszar zabudowany obecnie zajmuje około 30 klm. kw. (25 w[iorst].kw.). W r. 1887 Łódź miała wedle urzędowego obliczenia 117,431 mk., w rzeczywistości zaś około 150,000. Śród stałej ludności obliczonej na 59,111 było 14,533 żydów. Śród niestałej żydzi stanowili większość. Posesyi było 2068, z tych 967 drewnianych. Sklepów 621, szynków i piwiarni 422, restauracyj 38, hoteli i zajazdów 11. Obszar ogólny obliczano na 2057 dz[iałek] 1537 sąż[ni], z tego było własnością gminy miejskiej 899 dz. roli, 32 łąk i 481 dz. lasu. W r. 1887 istniało tu około 200 większych zakładów fabrycznych, zatrudniających do 30,000 robotników i do 1600 warsztatów tkackich domowych, znikających z każdym rokiem. Z większych fabryk 131 używało 169 motorów parowych lub gazowych o sile 16,000 koni, zużywających dla wyrobienia pary w 233 kotłach około 120 wagonów węgla dziennie. W pozostałych 69 zakładach posługiwano się siłą rąk. Warsztatów tkackich ręcznych było do 3000, mechanicznych około 11,000. Do wyrobu przędzy służyło 250 t. zw. asortymentów obejmujących 525,000 wrzecion. Razem produkcya wyrobów bawełnianych dosięgła 30 milion. rubli, z tego połowa przypada na zakłady Szajblerów, około 6 milionów wyrobił Poznański, Geyer 2 1/4 mil., Heinzel i Kunitzer 1 1/2 mil. Innych gałęzi przemysłu produkcya sięgała od 30 do 35 milionów rubli. Wśród zakładów przerabiających wełnę pierwsze miejsce zajmowała fir. Juliusza Heinzla z produkcyą roczną do 3 1/2 mil. rubli. Zmiana opłat celnych od bawełny wywołała powstanie całego szeregu nowych gałęzi przemysłu jak: wyrobów jedwabnych, pluszu i aksamitu, wstążek, trykotaży, koronek, kapeluszy, guzików, wyrobów chemicznych i innych. W r. 1890 wedle danych zebranych przez Komitet statystyczny warszawski, Ł. miała 65,309 mk. zapisanych do ksiąg stałej ludności i 64,728 do ksiąg niestałej ludności. Po odtrąceniu ze stałej ludności nieobecnych w liczbie 4810, ogólna ludność wynosiła 125,227, w tem poddanych obcych 7129. Powiat łódzki miał 239,069 mk., w tem 141,069 w miastach a 97,979 we wsiach i miasteczkach. W powiecie było 156,841 mk. stałych i 82,228 zapisanych do ksiąg ludności niestałej, w tej liczbie 8520 obcych poddanych. Śród stałej ludności miasta Ł. było 24,827 prot., 24,387 katol., 252 prawosł., i 15,843 żydów. Śród ludności stałej powiatu: 86,285 katolików, 60,153 protest., 351 prawosł., 27,863 żydów. W przyległych do miasta gminach ludność wynosiła: Radogoszcz 18,916 mk., Bruss 6265, Nowosolna 5303, Chojny 5433. W gminach tych śród stałej ludności było 13,000 protest. W gm. Radogoszcz było też 3149 żydów. Według spisu jednodniowego z r. 1897 miała Ł. 314,780 mk. W porównaniu z cyfrą z 1 stycz. 1890 r. przyrost wynosił więc około 190,000 w ciągu lat siedmiu, co wydaje się nieprawdopodobnem. Należałoby przypuszczać, iż dane z r. 1890 były o wiele niższe od rzeczywistych. Obecnie przypuszczalna ludność przewyższa zapewne 360,000. W tej liczbie mieści się około 100,000 niemców, około 100,000 żydów. Prawosławnych w r. 1895 liczono 2590. Ludność polska, przeważnie katolicka, stanowi przeszło 40%. Początkowo była to wyłącznie ludność robotnicza, dziś zwiększyła się znacznie inteligencya polska przez napływ techników, prawników, lekarzy, przemysłowców. Lekarzy przebywa stale w Ł. do 150. Ł. posiada obecnie 3 cerkwie (parafialną, pułkową i kaplicę przy ochronce ruskiej), trzy kościoły par. katolickie a czwarty p.w. św. Stanisława Kostki buduje się obecnie, dwa kościoły ewangelickie, kościół baptystów, dom modlitwy braci morawskich, dwie synagogi, cztery szpitale (miejski św. Aleksandra, Czerwonego Krzyża, Szejblerów i Poznańskich), Przytułek dla starców chrześc. tow. dobr., trzy ochrony tegoż towarzystwa, ochronkę ewangelicką, ochronę żydowską, szkołę przemysłową, dwa gimnazya (męzkie i żeńskie), szkołę rzemiosł żydowską, szkołę miejską 4 klas., 24 szkół elementarnych chrześc., 6 szkół element. żydow., 54 szkół prywatnych, Zjazd sędziów pokoju, Zarząd policmajstra i 4 zarządy cyrkułów policyjnych, straż ogniowa ochotnicza z 4 oddziałów złożona, pogotowie ratunkowe, zarząd poczt.-telegr. z dwoma oddziałami, urząd powiatowy i kasa, zarząd monopolu, akcyza, magistrat, dyrekcya naukowa, zarząd telefonów, zarząd tramwajów elektrycznych, gazownia, giełda, 22 towarzystw akcyjnych i składy 27 towarzystw z innych miast, 15 towarzystw wzajemnej pomocy, 2 banki, oddział banku państwa, 3 filie bankowe, oddział łódzki tow. popierania handlu i przemysłu, towarzystwo lekarskie, chrześc. tow. dobroczynności, 3 towarz. cyklistów, 2 śpiewackie, 1 muzyczne, 1 strzeleckie, klub, 2 teatry, 5 pism peryodycznych (3 polskie, 2 niemieckie). Fabryk liczono 576, z tych 13 zatrudniało więcej, niż 1000 robotników, 12 fabr. od 500 do 1000 rob., 21 fabr. od 100 do 500 rob., 102 fabr. od 50 do 100 rob., 231 fabr. od 15 do 50 i 127 mniej, niż 15. Ogółem pracowało 65,480 robotników. Produkcya fabryczna w r 1890 miała wynosić 50,147,300 rb., w r. 1899 do 79,291,000 rb. W rzeczywistości była ona większą i dochodziła podobno do stu milionów. W mieście znajduje się obecnie 5041 nieruchomości, a tych: 2586 jest własnością żydów, 2151 należy do ewang., 501 do katolików a 163 do prawosławnych. Na wzrost dalszy miasta wpłynie zapewne wiele przeprowadzenie kolei warszawsko-kaliskiej, której stacya odległą jest 127 wiorst od Warszawy. Zbliża ta linia Ł. z Warszawą, a więcej jeszcze z centrami przemysłowymi Zachodu.
Lesiste i błotniste płaskowzgórze, na którym rozłożyło się miasto, nadane zostało biskupom włocławskim, zapewne w pierwszych latach po założeniu biskupstwa, podobnie jak przyległa kasztelania chropska, śród której powstały Pabianice, nadaną była przez Władysława Hermana, kapitule krakowskiej. Książęta obdarzając duchowieństwo takiemi puszczami, mieli na celu osiągnięcie tą drogą zaludnienia i rozwoju pracy kulturalnej na takich obszarach. Jednakże dla braku przyjaznych warunków, zarówno klucz pabianicki, jak i dobra biskupów włocławskich w okolicy Łodzi wolno się rozwijały i mało sciągały osadników. Zbilut biskup włocławski oddał wieś Ł. i przyległą Widzewnicę (Widzew) wioseczkę (villula), kanonikowi Piotrowi Sliwce, w dożywotnie posiadanie. Następca Zbiluta, biskup Jan, chcąc podnieść te biedne i nieludne wioski, oddaje takowe r. 1387 do osadzenia na prawie średzkim, Januszowi synowi Piotra, sołtysowi wsi Łodzia. Sołtys ów otrzymuje po dwa łany w Ł. i Widzewnicy z łąkami, lasami, pasiekami. Osadnicy będą mieć trzy lata wolności w Ł. a 14 lat w Widzewnicy, poczem płacić będą po pół grzywny czynszu z łanu i dawać ćwierć urny miodu, czyli tak zwaną rączkę miary łęczyckiej, prócz tego po 30 jaj, 2 kury i jeden ser z łanu. Czynsze te dawać będą kanonikowi Sliwce a po jego śmierci biskupom. Sołtys z karczem w Ł. i Widzewnicy będzie brał dla siebie trzecią część dochodu, również trzeci denar z kar sądowych. Wedle dokumentu Ł. należała do okręgu wolborskiego, ziemi łęczyckiej (Ulanowski, Dok. kujaw., 268,90). Kiedy otrzymała prawo miejskie niewiadomo. Wedle Lib. Ben. Łaskiego (II, 381 i 2) istnieje około r. 1520 miasto Łodzia� mające 30 łanów osiadłych i przy mieście wieś Łodzya antiqua� tudzież folwark biskupi. Przy obfitości wód istnieje tu kilka młynów: dwa plebańskie, biskupi i wójtowski. Dziesięcinę z łan. miejskich dawano kolegiacie łęczyckiej. Kościół par. p.w. N.P.Maryi powstał zapewne bardzo wcześnie, może przed założeniem miasta. Pleban miał prócz ogrodów i placów trzy łany (1 miejski i dwa we wsi Stara Łódź), pobierał meszne po 2 gr. z łanu i po groszu z domu od bezrolnych i po 2 gr. od warzących piwo. Wieś Radogoszcz należała pierwotnie do par. w Zgierzu a później włączona do Łodzi. Miasto Ł. w pow. orłowskim płaciło r. 1576 szosu 6 grzyw. (poprzednio 3). Z powodu świeżego pożaru dali od 5 domów 10 gr., od bań gorz. gr. 24, od szynku piwnego gr. 6, szynku wódki gr. 6, od 1 komor. gr. 6, od 1 rzem. gr 4., od 4 łanów po gr. 20. Ogółem fl. 4 gr. 16. Jednocześnie wieś Lodzya antiqua� płaciła od 5 łan. wójt., 2 młyn. dorocznych, 1 rzem., 5 osadn., 1 os. wójt. W r. 1800 Ł. miasteczko w pow. brzezińskim ma 72 dm., 361 mk.
Poważniejszych monografii poświęconych Ł. od czasów książeczki Flatta, nie doczekaliśmy się jeszcze. Mnóstwo opisów miasta, rozpraw o przemyśle łódzkim, stosunkach społecznych, mieszczą czasopisma warszawski, miejscowe łódzkie polskie (Dziennik łódzki, Rozwój), niemiecka Lodzer Zeitung�, kalendarze łódzkie, zwłaszcza Czas� w ostatnich latach wydawany, piotrkowski Tydzień�, wreszcie czasopisma rosyjskie i niemiecki zagraniczne. Bibliografię druków łódzkich zebrał i ogłosił M.B.: Opis bibliogr. druków łódzkich�, Łódź, 1896 r., str. 48. Podano tu tytuły 384 druków jakie od r.1846 do 1896 w różnych językach wydane zostały w Ł. Są to przeważnie różnojęzyczne katalogi, broszury reklamujące różne fabryki i wreszcie wydawnictwa beletrystyczne. W r. 1888 niemiecka Lodzer Zeitung� z okazyi obchodu 25-lecia swego wydała ilustrowany obficie dodatek, mieszczący Beitraege zur Geschichte der Staedte Łódź, Zgierz und Pabianice�. Podano tu dość bogate szczegóły tyczące się rozwoju miasta i powstawania jego kościołów, szkół i różnych instytucyi. Staraniem tejże gazety wydany został r. 1902 Plan miasta Łodzi z przedmieściem Bałuty� wskazujący rozmieszczenie ważniejszych instytucyj i budowli.
zob. też opis w tymże słowniku z r. 1884.