Łódź, właściwie Łodzia, była osadą założoną zapewne już w czasachi historycznych, przez jakiegoś Łodzia, wielkopolanina, jak świadczy nazwisko będące herbem dawnej wielkopolskiej rodziny. Pierwszą o niej wzmiankę spotykamy w przywileju, którym Władysław ks. ziemi łęczyckiej i dobrzyńskiej nadaje cały szereg wsi biskupom kujawskim. Przywilej ten wydany został w Łęczycy 1332 r. w wigilią willi Narodzenia Maryi Panny. Drugi raz Ł. występuje w wykazie miast dostarczających pomocy na wojnę pruską w 1459 r. Wyprawiła ona wtedy jednego zbrojnego. Trzeci raz ślad jej bytu zaznacza lustracya zarządzona przez rząd pruski po zajeciu w 1793 r. tej części rzeczypospolitej. Było tu wtedy 44 dm. i 199 mk., prócz tego 11 pustych domów, 18 pustych placów i 44 stodoły. Ludność żyła z pracy rolnej i posiadała dość liczny inwentarz a mianowicie 18 koni, 97 wołów, 58 krów i 63 świń. Przemysł rękodzielniczy reprezentowało 8 stelmachów, dwóch garbarzy, ślusarz, krawiec, szewc, stolarz. Istniał tu zdawna drewniany kościółek parafialny, młyn wodny i dwie karczmy. W 1806 r. Ł. przechodzi na własność rządu. Wraz z ogólnem wzrostem ludności w kraju po utworzeniu królestwa kongresowego i Ł. zwiększyła swe zaludnienie. W 1820 r. liczono tu 112dm. i 799 mk. Kasa miejska ma 2577 zł. dochodu, a skarb z opłat konsumpcyjnych 3754. Rok 1820 jest właściwie datą założenia Łodzi jako miasta fabrycznego. Postanowienie księcia namiestnika królewskiego z 18 września 1820 r. zaliczyło biedną mieścinę do rzędu miast fabrycznych ze wzgledu na korzystne dla rozwoju przemysłu warunki położenia osady. W 1821 r. przystąpiono do pierwszej regulacyi miasta, która polegała na przygotowaniu miejsca pod osadę fabryczną, dzisiejsze Nowe-Miasto i rozdzielenie tego obszaru na dwieście placów. Dla uzyskania miejsca wcielono do miasta sąsiedni folw. Stara-Wieś i wójtostwo łódzkie stanowiące część klucza Gałkówek w ekonomii dóbr rządowych Łaznów. W 1823 specyalnie wydelegowany komitet dopełnił regulacyi Starego-Miasta. W 1825 cesarz i król Aleksander I, w podróży przedsięwziętej dla poznania fabrycznych miast królestwa, zwiedził Ł. i zezwolił wtedy na nowe rozszerzenie obszaru miejskiego, przez włączenie wsi Wólki, wójtostwa Zakrzewskiego i części lasu rządowego z ekonomii Łaznów. Na tym nowym obszarze wytknięto 462 placów do budowy, resztę zaś oddano siedmiu większym zakładom fabrycznym. W przedłużeniu osady sukienniczej powstała nowa osada tkacka: Łódką zwana. Wzrost ludności i produkcyi fabrycznej musiał być o wiele szybszym niż pozwalają o tem wnosić urzędowe dane statystyczne, skoro w przeciągu pięciu lat zaszła potrzeba przeprowadzenia aż trzech regulacyj połączonych z tak znacznem rozszerzeniem obszarów miejskiego terytoryum. Tabela miast i wsi wydana w 1827 r. przez ówczesną komisyą spraw wewnętrznych podaje dla Ł. tylko 97 dm. i 939 mk.; Oskar Flatt w swej monografii Ł. opartej na urzędowych dokumentach, podaje na rok 1827 cyfrę 2,843 mk. a w tem 322 robotników fabrycznych. Pomimo chwilowej stagnacyi i pod wpływem wypadków 1831 r. ludność i produkcya wzrastają gwałtownie od 1832 r. tak, że w 1833 r. jest już 5,730 mk. (co stanowi względem cyfry z 1827 r. zdwojenie w ciągu 6 lat), a w 1837 liczy 10,645 mk. (zdwojenie w ciągu 4 lat). Ówczesny rząd królestwa dla nowego rozszerzenia obszaru miejskiego odstąpił w 1830 r. 28 włók lasu rządowego z leśnictwa Łaznów skutkiem czego nastąpiła w 1840 dodatkowa, czwarta już regulacya miasta. Nowy obszar mający 835 mr. rozdzielono na 300 placów na których jeszcze w 1840 r. wzniesiono 150 domów, na 36 morgach urządzono ogród spacerowy, wytknięto dwa nowe rynki, cmentarz (13 mr.), ogród strzelecki (9mr.) i pod ulice użyto 67 mr. Ułatwienia czynione nowoosiadającym fabrykantom, w uzyskaniu placów i drzewa na budowę ściągały tak licznych przybyszów, iż w 1840 r. ludność doszła do 20,000 (a więc zdwoiła się po 3 latach i po raz trzeci w ciągu 13 lat od 1826 r.). Ponieważ jednak produkcya fabryczna nie wzrastała z równą szybkością przeto od 1840 r. występuje szybki ubytek ludności, pomimo, iż w produkcyi, o ile można wierzyć niedokładnym wykazom podanym ze źródeł urzędowych przez Flatta, widzimy powolny wzrost. Podczas, gdy w 1840 r. przy 20,150 mk. wartość produkcyi podaną jest na 941,228 rs., to w 1844 r. przy zniżeniu liczby mieszkańców do 14,028, wartość produkcyi wzrosła do 1,251,1062 rs. Nie można w tem widzieć wyników zastąpienia pracy ludzkiej machinami, gdyż pierwsza machina parowa wprowadzona w 1839 r. (o sile 60 koni), dopiero po 8 latach doczekała się towarzyszki o sile 20 koni, a jeszcze w 1850 istnieją tylko 4 machiny o sile 150 koni. Przyczyną tego wyludnienia był nienormalny rozrost przemysłu bawełnianego, który doszedłszy w 1840 r. do 12,672 wrzecion zeszedł w 1841 r. na 7,728, a jednocześnie ilość warsztatów pończoszniczych z 59 spadła na 23 (w 1847 r.). Podczas, gdy w 1830 r. zużyto 949,343 funtów przędzy bawełnianej w 1840 r. tylko 616,820 funt. Dopiero w 1850 r. wraca cyfra 986,875 funt., wartość produkcyi dochodzi 1,712,429 rs., a ludność w 1851 r. wzrasta do 18,190 mk. W 1860 r. ludność wynosiła 29,450 stałych i 3,189 niest. mieszk., w tej liczbie 12,179 niemców. Podług wyznań było: 12,518 katol., 12,179 ewang., 3 prawosł., 171 braci moraw., 4,579 żydów. Produkcya fabryczna wynosiła 2,612,095 rs. i zajmowała 7,107 robotników. Najznakomitsze fabryki były: Ludwika Gajera (przerabiała 541,000 funt. przędzy bawełn., 547 robot.); Grohmana (158,000 funt. przędzy bawełn. 103 robot.), Daniela Lande (211,000 funt. bawełny 162 robot.); Fryd. Mocsa (171,000 funt.baw. 85 rob.); Karola Scheiblera (458,000 funt. baw. 115 rob.); Petersa Jakóba (76,100 funt. wełny 145 rob.). Zbudowanie kolei terespolskiej łączącej królestwo ze środkowymi guberniami cesarstwa i upadek waluty rosyjskiej podczas wojny francusko-pruskiej, podtrzymany i zwiększony jeszcze przez wojnę wschodnią sprowadził zdumiewający rozrost produkcyi fabrycznej Ł. W 1878 r. 500 fabryk wyrobów bawełnianych wyprodukowało za 18,754,000 a 80 fabryk wełnianych za 8,517,070 rs. W porównaniu więc z 1860 r. wartość produkcyi wzrosła w dziesięćkroć.

Historyą Ł. z dokumentami urzędowemi i wykazami statystycznemi, skreślił Oskar Flatt w dziełku: �Opis miasta Łodzi�, Warszawa, 1853 r. (z 8 rycin. i planem miasta). Czyt. też artykuł Majewskiego w �Petrok. Gub. Wied.� (1877, No 5) i Petzet�a (�Globus� t.17 no 19-22). Por. Kod. dypl. pol. II, 662.